Pierwsza część monografii obszaru, który pod nazwą Chełmskie obejmuje wąski pas pogranicza etnicznego polsko-ruskiego, ciągnącego się po zachodniej stronie Bugu, począwszy od Tomaszowa Lubelskiego na południu, aż po Drohiczyn na północy. Jest to ostatni opracowany przez Kolberga i wydany za jego życia tom. Składa się na niego, podobnie jak w innych seriach regionalnych: historyczno-geograficzny opis kraju, charakterystyka ludności, jej ubiorów, mieszkań, pożywienia, zajęć, narzędzi, z wplecioną w tekst bogatą egzemplifikacją gwarową (słownictwo, nazewnictwo, zwroty frazeologiczne itp.), a także opis zwyczajów dorocznych w cyklu kalendarzowym oraz obrzędów (chrzest, pogrzeb i 8 wesel). Ten stosunkowo bogaty materiał pochodzi częściowo z własnych badań Kolberga, prowadzonych w latach 1859 i 1867-1870, częściowo z zapisów i relacji korespondentów. W decydującej jednak mierze na zasób źródłowy monografii wpłynęła współpraca Kolberga z Marią Hemplówną z Tarnowa pod Chełmem, gdzie przebywał parokrotnie, znajdując w osobie Hemplówny oddanego pomocnika w gromadzeniu zbiorów. Z okolic Chełma uzyskał też najwięcej materiału. Hemplówna sama zbierała i spisywała dla Kolberga wiadomości etnograficzne i lingwistyczne, a także teksty folklorystyczne, ponadto ułatwiła mu orientację w nowym wówczas dla niego materiale ruskim. W tomie wykorzystana jest również literatura polska z okresu 1827-1880, głównie prace K.W. Wójcickiego, Ł. Gołębiowskiego, J. Gluzińskiego, L. Kunickiego, Z. Glogera. Tom zaopatrzony jest bogato w ilustracje wykonane przez W. Eliasza (12 tablic przedstawiających stroje i jego elementy, cerkwie, chaty, sprzęty, narzędzia i pisanki wielkanocne).